notatki pozbierane
 

Interpretacja

Nie wiem, o co chodzi z pretensjami o gołe panienki. Są, istnieją, używam też zdjęć reklam, bardzo lubię Alka Seltzer, tę z bąbelkami, czarno biała z magicznymi szarościami. Albo wszelkich luksusów w zestawieniu z sowieckością jako taką. No ale czepiają się, to wkleiłem same męskie gacie. Voilà! Interpretujcie sobie, a ja szukam sensu po swojemu.
Zarzut, że zdjęcie pięknej nagiej dziewczyny to pornografia jest absurdalny. Pornografią są te zapite ryje w polskiej telewizji, które bredzą o przyjaźni polsko radzieckiej, o braterstwie miedzy narodami, o tym, że jest dobrze a będzie jeszcze lepiej. Niezwyciężony marksizm leninizm. Co to, kurwa, jest baza i nadbudowa?

Poza Wittgensteinem mam zawsze pod ręką Against Interpration Susan Sontag. Z czasem łącze te dwa teksty w jeden twór intuicyjnie wyczuwalnego sensu sztuki, drogowskazu. I tak sobie tymi ścieżkami podróżuję. „What the overemphasis on the idea of content entails in the perennial, never consummated project of interpretation. And, conversely, it is the habit of approaching works of art on order to interpret them that sustains the fancy that there really is such thing as the content of a work of art.”

Najpierw nauczyłem się tego na pamięć a potem przekładałem na polski: “Przesadnie podkreślenie idei (albo raczej roli) treści pociąga za sobą odwieczny i nigdy nieskonsumowany projekt interpretacji. I odwrotnie, nawyk podejścia do dzieł sztuki, aby je interpretować, podtrzymuje urojenie, że naprawdę istnieje coś takiego jak treść dzieła sztuki.”

Mamy tu dwie, a raczej cztery kwestie: niekonsumowalność interpretacji jako swojego rodzaju zadania, które sobie stawiamy nie wynika z faktu obserwacji istnienia treści, czy roli jaką odgrywa w obrazie (inaczej mówiąc ważności treści) lecz wynika (owa niekonsumowalność) z przesadności z jaką do szukania, badania tej treści się podchodzi. Drugi (czwarty), ważniejszy problem tkwi w tym, na ile z powyższego wynika, że treść jest jedynie urojeniem.

Co prawda Sontag dalej odsyła do Nietzschego „There are no facts, only interpretations.” Nie ma faktów, tylko interpretacje, ale mam Uwagi o kolorach, Wittgenstein twierdzi, że w przypadku logiki zdanie: „Niepodobna sobie czegoś wyobrazić” oznacza, że nie wiadomo, co sobie należy wyobrazić. Oraz, że zjawiskami widzenia zajmuje się psychologia, ale dla kogo psychologia robi taki opis? I jaką niewiedzę taki opis może usunąć?

Oczywiście są u Sontag zdania, z którymi nie mogę się zgodzić z pozycji malarza, bo to co, kto i jak zinterpretuje jest procesem wtórnym, więc niejako obojętnym z punktu widzenia tego, który trzyma pędzel.  Wybierając temat, metodę, technikę, czyli morfologię, jeśli już ktoś to musi nazwać, i ikonografię, czyli odniesienia jak ja to nazywam, nie myślę o tym, jak to będzie zinterpretowane, czy to się komuś spodoba. Nie widzę treści w rozumieniu Sontag, nie wiem jak obraz „przemówi”. Nie wiem, i szczerze mało mnie to obchodzi, w jakie trafię tzw. estetyczne oczekiwania, jako że jeśli ktoś takie ma, to z reguły niewiele wie o estetyce. Jedyne co mnie interesuje to malarska jakość w moim własnym rozumienia tego pojęcia. A cała reszta jest wtórna. Sontag pisze tak: „None of us can ever retrieve that innocence before all theory when art knew no need to justify itself, when one did not ask of a work of art what it said because one knew (or thought one knew) what it did. From now to the end of consciousness, we are stuck with the task of defending art.”

To jest bardzo piękne, bo wiele pięknych zdań ona pisze, ale trudno się z tym zgodzić: „Nikt z nas nigdy nie odzyska tej niewinności z czasów przed stworzeniem wszelkich teorii, kiedy sztuka nie potrzebowała się usprawiedliwiać, gdy nikt nie pytał co dzieło sztuki mówi, ponieważ każdy wiedział (lub myślał, że wie) co dzieło sztuki robi. Od teraz aż po kres wszelkiej świadomości utknęliśmy z zadaniem obrony sztuki".

Nie czuję przytłaczającego ciężaru obowiązku tłumaczenia czegokolwiek a z zadaniem obrony jest tak, że są ci, którzy widzą i ci, którzy nie widzą. Czym innym jest rozmowa, powiedziałbym nawet przez wielkie „R”. Kontakt z innym człowiekiem, wymiana myśli, poglądów, wspólne szukanie odpowiedzi na pytania, problemy. Jasne, istnieje też kwestia konsumpcji i dystrybucji, wolności i jej ograniczeń, ograniczeń zewnętrznych i wewnętrznych – w nas samych, nakazów i zakazów, komunikacji, znaków i kodów; sztuka jest, i zawsze była, formą komunikacji. To świat się zmienia, rzeczywistość zapierdala i sztuka też – jej język, forma, odbiór, cele – te, które sztuce narzucane są z zewnątrz, ale też te, które sztuka sama sobie stawia, zmieniają się sposoby funkcjonowania sztuki, ale nie jej cecha immanentna jaką jest wartość. A to, że wartość jest niedefiniowalna to inna sprawa. To coś, co można czuć przez majtki. Albo dreszcz na plecach. Gdzie kto ma czujniki.

Beuys wierzy, że sztuka wyzwala krytycyzm odbiorców, aktywizuje ich. Całymi dniami łaziłem po Louisianie, pod Kopenhagą. Wpatrywałem się w Kiefera i zastanawiałem się co jego praca „robi” – jakby to określiła Sontag, a „robiła” bardzo dużo. Czytałem książki, katalogi w pustej zazwyczaj czytelni z widokiem na morze. I inaczej patrzyłem na wielkie, spływające obrazy Sama Francisa, choć ich nigdy nie polubiłem, nie przemawiały do mnie. Któregoś dnia snułem się przez sale wystawowe i natknąłem się na grupę amerykańskich turystów. Rozmawiali o szkole swoich dzieci, kosztach ubezpieczeń, cenach wyposażenia kuchni i wskaźnikach giełdowych. Rzadko spoglądali na jakiś obraz i, nie zatrzymując się, rzucali: „Look, that’s nice”. Do jednej z sal nie było wstępu, między ścianami wisiał sznur i karteczka z napisem „Remont” i widać było, że wymieniane jest ogrzewanie w podłodze. Oni zajrzeli do środka, ktoś powiedział remont i poszli dalej. Zajrzeli do następnej sali, ktoś stwierdził tu też remont i ruszyli przed siebie. W tej drugiej sali była praca Beuysa „Honey pump”. Składała się z rur, silników i naczyń wypełnionych miodem tworząc system, jak sam Beuys określił, taki jak układ krwionośny społeczeństwa. Muzea, wystawy, a w szczególności targi sztuki stały się popularnym, modnym miejscem spędzania czasu „kulturalnie”. Wypada po powrocie z wakacji opowiedzieć znajomym przy kolacji, że było się w takim czy innym muzeum. Amerykanie mają pojęcie „mall walkers” – ludzie spędzający czas łażąc po centrach handlowych. Istnieje „window shopping” – niedzielne snucie się i zaglądanie w witryny zamkniętych sklepów. Czy istnieją „art walkers”?

Parę lat temu spotkałem Martina Kippenbergera, zanim stał się znany. Wypiliśmy flaszkę, pogadaliśmy, pomazaliśmy coś na kawiarnianych serwetkach. Gadaliśmy o galeriach, wystawach, o życiu. Opowiadał o swoich planach, pomysłach i o obrazach. Spodobał mu się mój pomysł postawienia w Warszawie przed domem rakiety kosmicznej, która byłaby obietnicą możliwości wystrzelenia się w kosmos, gdyby komunizm doskwierał za bardzo. Taki miałem pomysł, gdybym miał wrócić do Polski na stałe. I żadnemu z nas nie przyszło do głowy usprawiedliwiać się.

Z rakietą było tak: mój kumpel Luc, u którego czasami pomieszkuje w Edegem strzela z łuku. W letnie niedziele spotyka się z grupką znajomych w wieku od studenckiego po późno emerytalny i strzelają z łuku do tarczy zawieszonej na wysokiej wieży. Tę wieżę specjalnie postawili na polanie w parku, no i sobie strzelają. Luc zaprasza mnie czasami jako gościa honorowego niestrzelającego. Poza łukami i strzałami jest piwo i coś do żarcia. Powiedziałem im, że tarcza kojarzy mi się z Jasperem Johnsem, ale nie wiedzieli kto to, a shooting kojarzy mi się z shooting stars, czyli spadającymi gwiazdami, co romantyczne, a gwiazdy z rakietami kosmicznymi i łunochodem. I oni powiedzieli mi kiedyś, że było w belgijskiej prasie ogłoszenie o wyprzedaży za grosze rakiet ze złomu. Jasne, że nie były to żadne kosmiczne rakiety tylko meteorologiczne, niewielkie, ale wyglądały z grubsza podobnie – takie rury ze statecznikami. I rzeczywiście kosztowały tyle, co stary samochód. No i wymyśliłem, że mógłbym ją przemalować w barwy NASA z flagą USA i postawić na trawniku przed domem. Nawet później pytałem w urzędzie celnym w Warszawie; rakiety nie mógłbym przywieść, ale urządzenie meteorologiczne jak najbardziej, była dla takich odrębna taryfa celna. Nie wiem tylko, ile w tym niewinności z czasów przed stworzeniem teorii, kiedy sztuka nie potrzebowała się usprawiedliwiać.

* * *

Sontag mówi, że podkreślenie roli treści pociąga za sobą projekt interpretacji. I odwrotnie, nawyk podejścia do dzieł sztuki, aby je interpretować, podtrzymuje urojenie, że naprawdę istnieje coś takiego jak treść dzieła sztuki – przypomina mi to sprawę Kantora. Nie za wszystkimi jego obrazami przepadam, ale teatr to wielki, największy. I wszystko oglądam od zawsze. W Stodole było spotkanie z Kantorem, gadał, opowiadał, było ciekawie. I potem rozmawiałem z Małgosią, która wie. Ja nie wiem. I ona twierdzi, że nie zrozumiem Wielopola, jeśli nie będę znał znaczeń: orzełka na czapce z czasów I wojny światowej, zaborów, historii śmierci księdza, kim jest wdowa po miejscowym fotografie, dlaczego jej aparat zmienia się w karabin maszynowy, kim jest wuj-zesłaniec, skąd się wziął Żyd i tak dalej. OK, z grubsza wiem, ale oglądając Wielopole urywam się od wnikania, dochodzenia, poddaję się nastrojowi wszechobecnej śmierci jako historii nie jednostki, nie historii konkretnych ludzi lecz uniwersalnemu obrazowi świata. Ten obraz Wielopola, miejsca na ziemi, gdzie urodził się Kantor i żyli znani mu ludzie, w tym jego ojciec, a którzy już odeszli zamienia się w jego teatrze we wzruszający i uniwersalny obraz świata. A to kim jest konkretna postać, jakiś wujek, jakaś ciocia przestaje mieć znaczenie o tyle, o ile to może być jego ciocia albo moja ciocia. Poza tym, spierałem się z Małgosią, która wie, to teatr metafor i poziom ich komplikacji nie ogranicza mnie w odczuwaniu, przeżywaniu. Bez względu na to, czy dopatrzę się w orzełku na czapce zdarzeń historycznie umocowanych gdzieś w konkretnym czasie i miejscu. Treść nie jest urojeniem, a mięsem tej sztuki, interpretacja jest drugorzędna, a najważniejszą wartością przeżycie, magia, doświadczenie. Wrażliwość. Sztuka.

Susan Sontag złapała to pisząc, że dzisiaj nastał czas, gdy interpretacja, droga Małgosiu, jest reakcyjna i odrętwiająca jak samochodowe spaliny i ciężki przemysł zatruwający miejskie powietrze. Dzisiejsze interpretacyjne porywy zatruwają nasza wrażliwość. W kulturze, której klasycznym dylematem jest przerost intelektu kosztem zdolności odczuwania, interpretacja jest zemstą intelektu na sztuce. „Today is such a time, when the project of interpretation is largely reactionary, stiffing. Like the fumes of the automobile and a heavy industry which befoul the urban atmosphere, the effusion of interpretations of art today poisons our sensibilities. In a culture whose already classical dilemma is the hypertrophy of the intellect at the expense of energy and sensual capability, interpretation is the revenge of the intellect upon art.”

I dodaje, że zinterpretować to zubożyć i uszczuplić świat, aby stworzyć mroczny świat “znaczeń.” “To interpret is to impoverish, to deplete the world – in order to set up a shadow world of “meanings”.

A poza tym, w przeciwieństwie do Małgosi, byłem w Wielopolu.

* * *

Siedzę sobie na ławce w parku przy Russel Square i próbuje przypomnieć równanie Schrodingera. Bezskutecznie. Coś tam mi się kolebie po głowie, transformacja Lorenza też, ale bardziej pamiętam, i to ze szczegółami, wrażenie jakie zrobiłem na komisji z kuratorium, gdy zdawałem komisyjny egzamin maturalny z angielskiego. Pan od angielskiego to był mega fiut i mimo, że skończyłem Metodystów w Warszawie postanowił mnie uwalić z angielskiego tuż przed maturą. Trochę mu się nie dziwię, w końcu dostał ode mnie po ryju na studniówce. No i poszło na ostro. A mój tata nauczył mnie do matury wstępu do teorii względności i coś tam matematycznie łapałem. Byłem w końcu w klasie mat-fiz w liceum Gottwalda (to jakiś komunista), która kiedyś była liceum im. Staszica. Zresztą pani dyrektor też była z tych słusznych ideowo, bo była zastępcą członka KC. Moja szkolna koronna kwestia epistemologiczna, jako że dotyczyła istoty poznania, brzmiała tak: wiemy jak wygląda członek, ale jak wygląda zastępca członka, w dodatku damski? Milicję pani dyrektor wezwała, gdy zniknął portret Lenina, który wisiał na korytarzu i schowaliśmy go w kiblu za szafą, a na ścianie przyczepiliśmy kartkę „Arsen Lupin”. Ale z tym mój tata nie miał nic wspólnego poza tym, że wzywali go do szkoły i musiał wysłuchiwać pierdół. Ale nauczył mnie matematyki, ok, troszkę matematyki, i było to doświadczenie magiczne.

​

Wykorzystałem to podstępnie, bo na tym egzaminie kuratoryjnym z angielskiego był temat wolny, o czym wiedziałem, i poprosiłem tatę żeby mnie tych równań nauczył po angielsku, a wykładał w Stanach, wiec nie miał problemu. No i na egzaminie przez kilkanaście minut pisałem na tablicy równania i objaśniałem po angielsku transformację Lorenza z radością widząc, że szanowna komisja, a mój nauczyciel też tam był, niczego nie rozumieli. Poza miłym wspomnieniem udanej drobnej złośliwości i niemiłym wspomnieniem zakończenia edukacji w liceum – bo z tej okazji dostałem książkę o partyzantach i o tym w palotku w jodełkę, co był gotów mnie zastrzelić w windzie u Cyklona – matematyka kojarzy mi się z magicznym rozjaśnieniem w głowie; był taki moment, gdy wszystko poukładało mi się i zobaczyłem światy wcześniej niedostępne. Czytając Susan Sontag też chciałbym tak sobie poukładać, dodaję do tego Wittgensteina, ale dalej nie mam tego magicznego rozjaśnienia. Widzę tylko, że matematyka opisuje świat z precyzją swojego własnego języka dostępnego wtajemniczonym, i tylko im pozazdrościć. A sztuka istnieje poza światem opisywalnym i choć Wittgenstein twierdzi, że o czym nie da się mówić należy o tym milczeć „Whereof one cannot speak, thereof one must be silent” to sztuka istnieje w obrębie języka tak samo jak jest częścią rzeczywistości, tej samej, o której Wittgenstein mówi, że składa się z sumy niepowiązanych ze sobą faktów. Co prawda nie odnosi się on bezpośrednio do sztuki, w zasadzie Wittgenstein tworzy magiczny zespół reguł, dzięki którym umysł równy jemu (we wstępie do traktatu logiczno-filozoficznego, The Tractatus Logico-Philosophicus, pisze, że zrozumie ją tylko ten, kto sam ma za sobą przemyślenie zawartych w nim myśli) byłby w stanie stworzyć uniwersalny i doskonały język. Nie mnie spierać się z nim, z mojej skrajnie skromnej pozycji gościa z pędzlem w ręku podziwiam to, jak Wittgenstein rozwiązuje dylematy relacji miedzy nauką, wiarą a językiem. Ale mnie interesuje szuka. Jestem ograniczony. Ale widzę, że Wittgenstein przecież twierdzi, że świat jest określony przez fakty, wszystkie fakty „The world is determined by the facts, and by their being all the facts”. I chodzi tu o to, że owo określenie następuje gdyż są wszystkie fakty (and by their being all the facts). I sztuka istnieje, a rzecz w tym, że istnieje w swoim własnym świecie znaczeń i kodów nieprzetłumaczalnych, podobnie jak nie da się zaśpiewać matematyki, tak nie da się opisać nieopisywalnego w sztuce. Te definicje, z którymi miałem do czynienia mają dwojaką naturę: warunkującą i wartościującą, i obydwie tkwią w rzeczywistości tekstu, nie sztuki. Sontag skupia się na refleksji literackiej, bada i opisuję świat filmu, ale jej próby dojścia do prawdy uniwersalnej o sztuce tracą ową magiczną jasność, której kiedyś doznałem zanurzając się w matematyce, czy raczej będąc zanurzonym przez ojca (niestety na krótko). Jej rozważania o formie i treści są pewnie trafne (nie mnie to oceniać) w odniesieniu do tekstów literackich, filmu, może teatru, ale malarstwo, czy inne formy twórczości jak chociażby sztuka konceptualna pozostaną poza zasięgiem języka usiłującego zaspokoić jakąś bliżej nieokreśloną potrzebę społeczną czy inną. Jedynie Strzemiński opisał sztukę, ale nie dlatego, że poddał opisowi z zewnątrz wewnętrzny świat sztuki, lecz dlatego, że stworzył teorię swojej własnej sztuki, opisał świat obrazu tak jak chciał aby rzeczywistość (świat, jak pisze Wittgenstein) zmieściła się w tym obrazie.

Szkoda, że świat gówno wie o Strzemińskim.

Gdy miałem 14 lat przeczytałem Mistrza i Małgorzatę Bułhakowa i czytam dalej i za każdym razem (a było ich wiele) odkrywam nowe. Zachwyca „Piłat i Inni” Andrzeja Wajdy, ale to nie przekład książki na film, a film nią zainspirowany. Chciałbym zobaczyć Mistrza i Małgorzatę Petera Brooka, ale nie chciałbym zobaczyć filmu ani teatru, gdzie aktor przebrany za kota gania z prymusem.  „Sympathy for the devil” to genialny utwór, i nie wiemy co Mick Jagger ma na myśli śpiewając „cause I’m in need of some restraint”. Powściągliwość u Jaggera? U Diabła? A może to słowa w czyimś innym imieniu? To właśnie sztuka. I nie chcę, żeby mi to ktoś tłumaczył. Ja to odczuwam po swojemu, tak jak widzę i rozumiem, i zachwycam się obrazem Hockneya, Tintoretta czy Barnetta Newmana, filmami „Blow-up” Antonioniego i „O Lucky Man!” Andersona, a ostatnio widziałem magiczny film „Permanent Vacation” z saksofonistą Johnem Lurie.

Magia filmu jest nieprzekładalna tak samo jak nie da się zapisać matematycznymi równaniami obrazu Caravaggia ani namalować piosenki Rolling Stones. Przekładalność jest skrajnie ograniczona a sztuka przeciwnie – nieograniczona; wielkość sztuki polega na tym, że może wszystko. Można namalować każdy obraz, nawet ten, który nam przyjdzie do głowy pod wpływem piosenki, filmu czy czegokolwiek, ale to będzie obraz a nie piosenka, film czy cokolwiek.

Sontag pisze, tłumacząc platoński koncept mimesis, że najlepszy nawet obraz łóżka będzie jedynie imitacją imitacji, jak pisze, gdyż dla Platona sztuka nie jest ani użyteczna ani prawdziwa – na namalowanym łóżku nie da się spać. I dodaje, że dla Platona, i dla Arystotelesa też, mimetyczna teoria sztuki zakłada, że sztuka jest zawsze figuratywna. Bo dla nich, i to jest już nie Sontag a moje widzenie historii, sztuka w starożytności była rzemiosłem, miała określona zadania dekoracyjne, czy „treściowe”, a wolność od tych, i wszystkich innych późniejszych ograniczeń wywalczyła sobie całkiem niedawno. Malewicz, Duchamp, Strzemiński i paru innych.
A siedzę tu, bo Londyn – a jednak pan konsul od trzech gołych dup okazał poczucie humoru, albo Home Office ma inne sprawy na głowie – jest równie przyjazny rozbitkom po wojnie polsko-polskiej jak Antwerpia. I w nadziei doznania magicznej jasności umysłu wpadłem na pomysł, skoro już tu znów jestem, postudiowania filozofii. No i całkiem za darmo mi pozwolili, ale właśnie zakończyło się to klęską, to znaczy bardzo elegancko po angielsku podziękowali. Czegoś tam się dowiedziałem, może będzie mi łatwiej złożyć do kupy Wittgensteina z Sontag, ale widzę coraz dokładniej, że malowanie obrazów pozostanie poza zasięgiem języka.
I tak sobie w tym parku rozmyślam o porażce; namalowałem jakieś obrazy, ale nie mam przekonania. Może jeden, dwa są ok. Mam w głowie i na papierkach następne. Uczę się i uczę a im więcej czytam tym mam większe poczucie jakiejś kosmicznej odległości. A tym, czego się tutaj nauczyłem to przestroga, która teraz mi nie daje spokoju. Rodzice mi mówili rób to, nie rób tego, w szkołach kładli do głowy różności, ale to Bob Dylan mi powiedział „koleś, uważaj”. Jest taka jego pieśń „Like a rolling stone” i słowa:  „now you don’t talk so loud, now you don’t seem so proud”.

Historii sztuki ciąg dalszy

Spojrzałem za siebie i widzę, że studenckie tarcze według Johnsa, te trupy Daumiera, a szczególnie wujek Dominique wg Cézanne’a jako jego własna żona i parę innych to jednak obrazy do dupy; kłótliwe, niepotrzebnie pokomplikowane, bałaganiarskie i faktycznie brudne. W ciszy i zupełnej samotności, zupełnie trzeźwy i bez zbędnej melancholii przyznałem rację koleżance Daumiera z Lascaux, z satysfakcją zachowując dla siebie przekonanie o jej chorobliwej upierdliwości. Tak uzyskałem wolność poststudencką i malowałem dalej historię sztuki. I namalowałem czyściutką, prostą jak drut i oczywistą Nike z Samotraki. Składa się z odbitki Nike techniką, która wymyśliłem przypadkowo: odbitkę xero posmarowaną olejem lnianym można wykorzystać jako matrycę do dalszych odbitek z fantastycznym efektem lekkiego rozmycia, takie zamglenia jak w dagerotypii czy gumie, z zaburzoną krzywą kontrastu. Przypadkowo, bo na odbitkę xero rozlał mi się olej i żeby osuszyć przyłożyłem drugą kartkę. I do tej odbitki Nike dodałem, oczywiście, gołe panienki tak skomponowane, żeby układ ich rąk i tyłków budował jednolitą strukturę.  No i weź to wytłumacz!
Z wujkiem Dominique było tak: mieliśmy robić coś wg Cézanne’a; rysunki, interpretację obrazów, kompozycji, kolor itp. Do wyboru. Więc wybrałem kilka jego obrazów z serii „Uncle Dominique” zamiast katować światło po drodze do góry Sainte-Victoire. Wujek występował jako wujek, albo „as a monk”, „as a lawyer”, itp. Ale był też magiczny portret madame Cézanne. No i z prawnikiem zrobiłem jakiś jaja z przerobieniem rąk, jedna dłoń wielka, drugą zasłania oczy, z gołymi tyłkami oczywiście, i podobno z tego obrazu tylko tło przypadło do gustu pani profesor (zawsze coś!)) ale i tak słowa nie powiedziała, za to ryknęła na widok madame Cézanne jako wujka Dominique, chociaż przyłożyłem się do magicznego jej smutku, a przy okazji wymyśliłem swój własny kolor, i z niego była twarz madame C. To była biel z domieszką gencjany, którą zawsze ze sobą wożę po świecie jako najlepszy, bo lekko szczypiący medykament na wszelkie skaleczenia. I nie ma w mojej szczerej sympatii do gencjany nic z Paragrafu 22, gdzie wszystkim malowali palce u nóg gencjaną oraz dawali środek na przeczyszczenie. Środków na przeczyszczenie nie używam.

A poza tym użyłem tytułu angielskiego (baba stękała „nie wiesz, że Cézanne był Francuzem?) zamiast  L’oncle Dominique, L’avocat.
A z tarczami Johnsa było tak: wymyśliłem sobie, że namaluję tarczę letnią i tarczę zimową. No i kombinowałem jak w te tarcze wsadzić coś amerykańskiego, bo hasło, które pewnie uknuł Leo Castelli głosiło, że te obrazy to jakaś kwintesencja amerykańskości, z jednym obrazem była afera bo Johns przyczepił do jednej tarczy gipsowy odlew penisa (swojego, czy Rauchenberga?). No i w jednym playboyu znalazłem zdjęcia z zamachu na Kennedy’ego. God only knows co tym od gołych panienek przyszło do łba z zamachem, ale nie ma nic bardziej mitologicznie amerykańskiego niż śmierć JFK. No i je powklejałem. Co nie zmienia faktu, że był w nich bałagan. Więc zrobiłem nowy obraz, zupełnie inne tarcze, bezideologiczne, dużo tych tarcz i zamknąłem temat. Bo to nie był temat o obrazach a o ich interpretacji.

Moja wielka tajemnica

Jak przystało na artystę, a powoli się do tej roli przyzwyczajam, gardzę przyziemnym, albo chociaż powinienem. Przyłapany cierpię. Louis, gdy dowiedział się, że jadłem w Quicku hamburgery powiedział, że takiego świństwa nawet Lambik (spaniel Louisa) nie tknie. W piątki i soboty chodzimy z grupą znajomych po knajpach. Noel i jego dziewczyna, którą nazywam Martynka, znaleźli knajpę, gdzie w rogu stoi maszyna. Wyraziłem pogardę dla gry polegającej na przesuwaniu ludzika z kwadracików, który ucieka po poziomych korytarzach i łączących je drabinach przed spadającymi z góry pociskami, a na wyższych piętrach zamieniających się w grad bomb, granatów, kul ognistych i wszelkiego badziewia, przed którym należy się sprytnie chować, albo je przeskakiwać, albo rozbijać, a najlepiej wszystko naraz. I to przy dźwiękach popiardującej muzyczki.

Następnego dnia wróciłem sam. Grałem godzinę, doszedłem do „level 2”.

Po tygodniu osiągnąłem poziom czwarty.

Przed weekendem przyznałem się Noelowi, i innym, a w końcu poznałem gościa, który ma taką maszynkę w domu. Tylko mniejszą. Commodore, z własnym ekranem i gra na tym w gry.

Jak będę duży, kupie sobie taki sprzęt i też będę grał. W wielkiej tajemnicy przed światem. Na razie szkicuję, w grach widzę obrazy. To obrazy jakiegoś nowego świata, o którym pisze Lem. Czytaliście „Powrót z gwiazd”? Nie? To nie mamy o czym gadać.

 

Worm.
Top score.
Get ready.
World capitals.

* * *

To nie pierwsza moja przygoda z grą komputerową; ładnych parę lat temu, w Londynie, w jednej z knajp do której projektowałem wnętrze stał automat w drewnianej obudowie z ekranem umieszczonym za szybą. Pong.

Dlaczego teraz sobie o tym przypomniałem? Bo ze szkiców wówczas zrobionych namalowałem obraz. Mały, czarny, z linią po środku, i wynikiem, chyba 12 : 7.

Z czego tu żyć na emigracji studenckiej?
O konstrukcji dzieła sztuki.

Poza koleżanką Daumiera z Lascaux, życie było miłe do czasu wezwania do Brukseli. Miałem się stawić w jakiejś instytucji na przesłuchanie jako warunek przedłużenia wizy. W szarym budynku kazali mi najpierw czekać z godzinę w hallu, który wyglądał i śmierdział jak obszczany, a potem przyjęło mnie dwóch kolesi o pomiętych, zapitych gębach w pomiętych szarych garniturkach, w dodatku w jakichś zupełnie od czapy różowych czy żółtych, w każdym razie pastelowo bladych koszulach i poprzekręcanych krawatach w jakieś równie od czapy wzorki. I ci kolesie z mety oznajmili mi, że podejrzewają mnie, że jestem sowieckim szpiegiem, skoro sobie tu siedzę i nic nie robię, nie pracuję, to z czego niby się utrzymuję.

Jestem spokojnym i grzecznym młodym człowiekiem, dobrze wychowanym, z profesorskiego domu, ale są momenty, gdy coś pęka i nie mam hamulców. Tak się na tych gości wkurwiłem, że zacząłem na nich wrzeszczeć, że sami są bolszewickimi agentami, bo pozwalają Sowietom ustawić się z niby przedstawicielstwem sowieckich importerów samochodów na wprost bramy do Nato w Brukseli (wiedziałem to od geniusza od sprzedawania Wołgi jako czołgu), że mnie obrażają, że są chamami, dupkami i tak dalej. Na koniec im dodałem, że miałem do czynienia z ubecją w Polsce, gdy nie chcieli mi dać paszportu, i że oni wyglądają tak samo, albo jeszcze gorzej.

No i nie zamknęli mnie, ani nie wyrzucili z Belgii, ale dali święty spokój.

A utrzymywałem się nie tylko z przypadkowej sprzedaży obrazów, ale też z eksperymentów malarskich. Pewien właściciel warsztatów samochodowych poprosił mnie, żebym jako student-artysta namalował mu na samochodzie firmowym jakieś napisy i wzorki. Ponieważ praktykowałem jako młody sportowiec u Bogdana Wozowicza, który jest jak wiadomo geniuszem absolutnym i umie wszystko, to nauczyłem się, a raczej on mnie nauczył lakierować samochody. Więc umówiłem się którejś niedzieli i pojechałem do warsztatu, gdzie nikogo nie było i malując te wzorki na samochodzie poeksperymentowałem z użyciem lakieru na obrazie. A później różni ludzie chcieli żebym im coś malował na autach, i ja zabierałem swoje obrazy i sobie domalowywałem lakierem samochodowym różne efekty. A przy okazji mi za to jeszcze płacili.

* * *

W Antwerpii jest mi dobrze, ale brakuje Strzemińskiego. Gdzieś powraca w myśleniu o obrazie, o miejscu, o czasie. Chciałbym jeszcze raz pojechać do Łodzi i w muzeum, które mnie przygnębiło zapuszczeniem, obdrapaniem jak Dolny Śląsk, zobaczyć to niezwykłe światło i porządek w obrazach, rysunkach, projektach Strzemińskiego. Niedawno w Brukseli, w pięknym, czyściutkim muzeum sztuki współczesnej złapałem się na tym, że szukam Strzemińskiego. Nie znalazłem.

Studia, Wittgenstein i kwiatki w wazonie.

Belgia jest niezwykle życzliwa takim jak ja, Polakom na przymusowym uchodźstwie z powodu wojny polsko-polskiej.

Święta były niezwykłe, w oknach Antwerpii paliły się świeczki, sporo spraw normalnie biurokratycznie nie do przejścia poszło łatwo i miło. Nawet powołano specjalnego urzędnika, skądinąd przemiłego faceta, który pomagał wszystko załatwiać, był uprzejmy, można z nim było się umówić na kawę w mieście i pogadać. Pomógł mi złożyć papiery na Akademię. Mama podesłała indeks, byłem w końcu studentem czwartego roku architektury i po paru wstępnych rozmowach i obejrzeniu kilku moich prac zgodzili się, że jeśli zdam egzaminy z historii sztuki i technik malarskich zostanę przyjęty na „tryb specjalny” na trzeci rok. Przemiła pani profesor przepytała mnie z historii głównie XX wieku i opowiedziałem jej o wszystkim, co widziałem w belgijskich i angielskich muzeach, dała mi maksimum i było po sprawie, a jeszcze śmieszniej było z technikami, których uczył mnie mój wuj Marian Wyrożemski. Poszedłem do bardzo starego i śmiesznego profesora, który mnie przepytał. Jak przyznał, był wzruszony, że wiem o tym, o czym już nikt na jego uczelni nie wie, bo naciągnięte blejtramy się kupuje gotowe, a o robieniu gruntów czy kleju wiedzą na konserwacji, nie na malarstwie. I tak zostałem studentem, choć nieco na krzywy ryj  i tu zaczęły się problemy. Trafiłem do starej baby, podobno historyczki sztuki, podobno ze starej francuskiej arystokratycznej rodziny, która mnie zwyczajnie nie lubiła, a mojego malowania po prostu nie cierpiała. Plota głosiła, że kręcił ją nowy wydział designu i była mocno sfrustrowana, bo ją wykopali żeby jako „visiting professor” zajmowała się takimi jak ja rozbitkami malarstwa.

Robiłem fotomontaże, a dokładnie obrazy z wykorzystaniem zdjęć. Assamblage, collage, nie mój wynalazek. Braque, Picasso, dadaiści, może trochę z inspiracji Richardem Hamiltonem, którego widziałem w Londynie, a nawet byłem na otwarciu jego wystawy. Może Kurt Schwitters, Man Ray, czy Rauchenberg. Henryk Berlewi, a na pewno Strzemiński. No i Jasper Johns, z którym mam problem.

Znalazłem całkiem przypadkiem na dworcu centralnym w Antwerpii, przy bocznym wejściu od strony Pelikaanstraat stoisko z używanymi pismami z gołymi panienkami. Tańsze niż nowe w kiosku. Po czasie zakolegowałem się z kolesiem ze straganu. Powiedziałem mu, że jestem studentem akademii i wykorzystuje zdjęcia do obrazów i pozwolił mi przeglądać, bo szukałem pasujących kolorem, a do obrazu według Daumiera szukałem baby, której kształt dupy pasowałby do kształtu pierzyny, ręki i nogi trupa, co bardzo tego kolesia ubawiło. Normalnym „klientom” nie pozwalał oglądać, pewnie się bał, że popatrzą i pójdą walić konia bez płacenia. Ja siedziałem i przeglądałem do woli. Miałem nawet studencką zniżkę.

Dzięki tym pismom mogłem zastąpić dożywotnie malowanie gołych dup w intencji Home Office i upadkowi komunizmu wycinaniem ich z pisemek i naklejaniem na obrazy.

Ta baba dostała szału jak zobaczyła mój obraz. Twierdziła, że jestem zboczony, moja fascynacja gołymi tyłkami jest niezdrowa i wynika z ograniczeń w Polsce, ale tu, w Antwerpii, powinienem dać upust swoim słabościom w dzielnicy portowej, gdzie panienki siedzą w witrynach jak na wystawie sklepowej itp., itd. W dodatku chyba była kryptokomunistką, bo wkurzały ją moje wywody polityczne i twierdziła, że nawet plama krwi na moim obrazie ma ukryty symbol sowieckiej czerwonej gwiazdy i umieszczona obok mapy wyciętej z książki telefonicznej symbolizuje zarys Związku Radzieckiego. Szczęśliwie nie dopatrzyła się nigdzie Lenina.
Niektórzy mówili, że ma 250 lat i znała Daumiera osobiście, a ja twierdziłem, że wykopali ją w jaskiniach Lascaux. Mówiąc krótko, baba mnie nie lubiła, ja jej też.

A z tym obrazem była taka historia, że mieliśmy robić szkice z Daumiera no i ja sobie wybrałem taką jego rycinę przedstawiającą jakąś tragedię zabitej chłopskiej rodziny, gdzie pod zwłokami chłopa leży w kałuży krwi jego martwe dziecko, a w tle są piernaty na łóżku. I te piernaty skojarzyły mi się z ilustracją do książki z paryskiej Kultury, którą rodzice mieli w domu, o tragedii na Ukrainie, gdzie Stalin w latach trzydziestych wymordował i zagłodził miliony ludzi. Było takie zdjęcie chłopskiej chałupy, z której wypędzono ludzi i została sama kołdra w paski. I mnie się wydało, że te paski musiały być niebieskie. I opowiedziałem o tym na Akademii, dodając, że ten chłop u Daumiera to tragedia, bo jeden, no i jego dziecko, a według Stalina jeden trup to tragedia, a miliony to statystyka. I zrobiłem z tego sprawę polityczną, co babę rozwścieczyło jeszcze bardziej, że nic nie rozumiem. A ja się upierałem, że te książki telefoniczne i gołe baby to skojarzenie z materią fotograficzną u Stalina, który zatrudniał tysiące ludzi, którzy pracowicie wycinali z milionów egzemplarzy encyklopedii całe strony, albo retuszowali zdjęcia, na których był Stalin w otoczeniu najbliższych, gdy któregoś z nich już kazał rozstrzelać. I tak ciągle ktoś u nich znikał, a ktoś musiał te zdjęcia retuszować i kartki wycinać, z książek telefonicznych również.

Więc się wkurwiłem i namalowałem kwiatki. W wazonie. Jak te, co stały na stole w gułagu, dekoracja do propagandowego zdjęcia. Ceraty w kratkę mi się nie chciało.

​

Jeszcze o kolorach

Czytając Wittgensteina przypomina mi się przyjazd do Londynu. Miałem 20 lat, było lato a w sklepie o pełnych półkach lśniły magicznie kolorowe butelki z napojami o fantastycznie zapraszających etykietach. Stałem, gapiłem się i kupiłem dwie, na początek, jak mi się wydawało. W końcu umknąłem z biedy realnego socjalizmu i pragnąłem kosztować wolności we wszelkich jej formach. Również tych z bąbelkami. Wybrałem żółto-zielonkawą, dość głęboki odcień cadmium yellow złamany emerald green i fenomenalną, jakby powiedzieli Angole „irresistible”, głęboki cobalt violet. Rozczarowanie przyszło, gdy otworzyłem pierwszą i poczułem lekki smród, dramat rozegrał się, gdy spróbowałem to świństwo wypić.

Woda z sokiem malinowym z saturatora na rogu Filtrowej i Asnyka okazuje się małmazją. Saturator zwany syfilizatorem. Na Filtrowej, nieco dalej, zaraz za kawiarnią Halinka, przed samem, kiedyś postawili ruskie automaty, wielkie, ciężkie, z pancernej blachy w niezwyciężonym kolorze buro-niebieskawych rzygowin, czyli w kolorze łodzi podwodnych, i te sowieckie maszyny miały szklanki mocowane na łańcuch. Długo nie postały. Łańcuchy pozrywali, szklanki poznikały a pancerna blacha nie taka pancerna dla ekipy z Tarczyńskiej. Zwyciężył koleś w białym (z założenia) fartuchu z saturo-syfilizatorem na kółkach.

Poza kolorami jest to krótkie wspomnienie zwycięstwa rodaka nad sowiecką maszyną. Mały sukces a cieszy.
Podobno jak budowali Pałac Kultury to się dowiedzieli, ze w Ameryce są automatyczne klozety; naciskasz guzik i leci woda. Więc dobudowali tajne korytarze za kiblami i tam stały z wiadrami wody zasłużone emerytowane przodowniczki pracy, czy czegoś tam, i jak ktoś wciskał wajchę, to one lały wodę przez dziurę w ścianie. Tak w każdym razie twierdził mój kolega na pierwszym roku architektury, jak się dobrze napił.

​

Rembrandt

Z Londynu przywiozłem książkę.  Remarks on Colour, Wittgenstein.
A tam takie zdanie: “There is gold paint, but Rembrandt didn’t use it to paint a golden helmet”.
No to mam klucz do malowania. Danke schön, Herr Ludwig!

Po niemiecku umiem jeszcze Hände hoch! W końcu wychowałem się w zaścianku propagandy, z Hansem Klossem, rewizjonizmem, stonką ziemniaczaną i coca colą ogłupiającym napojem imperializmu. Ok, te ostatnie znam z opowiadań rodziców. Pustwsiegda budiet sonce.

Coś jeszcze Wittgenstein?

„ ? White must be the lightest colour in a picture.
In the Tricolour, for example, the white cannot be darker than the blue and red.
Here we have a sort of mathematics of colour.”

Pojadę do Paryża, sprawdzę.

Jest sto kiloton geniuszu w tej cienkiej książeczce, I chyba można się do niej, czy z nią, modlić o rozumienie świata. Na przykład:
„If there were a theory of colour harmony, perhaps it would begin by dividing the colours into groups and forbidding certain mixtures or combinations and allowing others. And, as in harmony, its rules would be given no justification”

“When dealing with logic, “”One cannot imagine that”” means: one doesn’t know what one should imagine here.”
“We do not want to establish a theory of colour (neither a physiological one nor a psychological one), but rather the logic of colour concepts. And this accomplishes what people have often unjustly expected of a theory”.

A poza tym Runge gówno wie o kolorach.

Student, czyli fenomenologia burdelu

Ernest, czyli Nest, ten od najdroższego mercedesa, jest alkoholikiem. Louis mówi, że to jego najlepszy klient. Mój też. Nest jest duży, zwalisty i chodzi w eleganckim garniturze. Parę minut po piątej po południu zjawia się w knajpie parkując swojego brązowo złocistego mercedesa tuż przed wejściem i wkracza z okrzykiem „Hello Rozenhof!” Tak się nazywa knajpa Louisa w Edegem, Mechelsestwg przy Mussenburglei. Mały budynek z zaokrąglonym narożnikiem i mieszkaniem na górze, moją pierwszą pracownią w Antwerpii.

Nest siada przy barze, Louis podaje mu podwójną whisky, po chwili następną i Ernest zaczyna swoje opowieści o życiu. Ostatnio opowiadał jak ciężką ma pracę. Jest właścicielem wielkiej firmy w centrum i przyjeżdża do pracy przed ósmą. W drodze do swojego gabinetu, jak opowiada, musi przejść wzdłuż biurek swoich licznych księgowych, asystentek, które zajmują się piciem kawy, gadaniem, malowaniem paznokci i on, Ernest, tak się wkurwia, że za to nieróbstwo musi im płacić, że jak już dotrze do swojego gabinetu to wyciąga z szuflady flaszkę whisky i wali kielicha na uspokojenie. Nie mam pojęcia czym zajmuje się jego firma, ale Ernest jest bogaty, ma wielkiego merca i willę w Edegem, więc idzie mu nieźle, mimo owego nieróbstwa wszystkich wokół.

Po wypiciu kilku kolejek Nest kiwa porozumiewawczo do Louisa, ten kładzie mu na barze telefon i Nest dzwoni do pobliskiego burdelu. Jeśli jedna z jego ulubionych panienek jest wolna, majestatycznie wytacza się z Rozenhof, wsiada do swojego jeszcze bardziej majestatycznego merca i rusza w dalszą cześć wieczoru. A jeśli nie… jeśli są zajęte lub jeśli ich nie ma, pije dalej lub proponuje mi partię szachów. Czasami mówi: „jeśli wygrasz, kupię twój obraz”. Zawsze przegrywa. Nie z powodu jakiejś mojej szachowej wybitności, po prostu gra kiepsko, w dodatku nawalony. Muszę przyznać, że Nest jest jedynym, który ceni moje wyklejane obrazy z gołymi panienkami. I tak powstał głęboki, żeby nie powiedzieć ontologiczno-fenomenologiczny związek między moimi artystycznymi sukcesami a dostępnością panienek w pobliskim burdelu.

Sukces przez duże S

Wierny swoim pomysłom trwałem w uporze ucieczki od „szkoły” i jeżeli już namalowałem coś znośnego, lub akceptowanego, natychmiast brnąłem dalej, głębiej, inaczej.  W Antwerpii, a dokładnie w eleganckim Edegem gdzie mieszkałem, miałem już kilku „swoich” klientów. Najlepszym był Ernest, który zajeżdżał swoim wielkim, okropnie brzydkim i okropnie drogim mercedesem i płacił tysiąc franków za obraz. Pewna galeria kupiła nawet hurtem dziesięć obrazów, a ja kupiłem sobie pomarańczowego Talbota Sunbeam i wynająłem wielką pracownię na zadupiu, czyli w centrum miasta, na tyłach Vlaamsekaai. Brukowana ulica, opuszczone domy, jeden sklep na rogu. I przed tym sklepem stanąłem któregoś letniego dnia grzebiąc w kieszeniach. Była sobota przed południem, wszyscy na wakacjach, miasto nagrzane, puste i nagle obce. Z resztką drobnych w dłoni zadałem sobie fundamentalne pytanie: bułka, czy papierosy?

Wybrałem papierosy. Luc wyjechał na weekend, pojechałem na śniadanie do Edegem do Louisa. Ochrzanił mnie, pożyczył na benzynę, zapakowałem wszystkie obrazy, a miałem ich z dziesięć i ruszyłem pomarańczowym Talbotem do Ipru, czyli Ypres. Albo Ieper, jak kto woli.

Znałem tam dwóch ludzi i wiedziałem, że rzadko wyjeżdżają. Geerd kochał swoje miasto, opowiadał i oprowadzał mnie godzinami po średniowiecznym rynku z największą świecką budowlą gotycką na świecie – sukiennicami Lakenhal. A najwięcej opowiadał o kolejnych wielkich bitwach i atakach gazowych w czasie pierwszej wojny.

Kto wie, że gaz musztardowy nazywa się iperyt od nazwy miasta, ręka do góry.

Pod koniec drugiej wojny Ypres został wyzwolony przez dywizję gen. Maczka, ale nie z tego powodu Geerd kupił już ode mnie trzy obrazy. Miałem nadzieję, że kupi jeszcze jeden. Co pozwoliłoby mi przeżyć kolejny miesiąc, zwrócić dług, kupić farby, i tak dalej.

Jeżeli nie, pozostawał Paul. Handlował samochodami i była szansa, że kupi mojego Talbota. Kolejny miesiąc, dług, farby, i tak dalej.
Ypres w sobotnie popołudnie był wymarły jak po ataku gazowym. Jedynie przez rynek przewalał się tłum spoconych turystów.

​

Geerda zobaczyłem, gdy wychodził z domu. Jego słomkowy kapelusz i jasny garnitur uzmysłowiły mi mój T-shirt średniej, jeśli wręcz nie drugiej świeżości, i krótkie spodenki, od biedy można by je nazwać tenisowymi. To był naprawdę upalny dzień, a mój Talbot, jak się nietrudno domyśleć, nie posiadał klimatyzacji. Geerd się spieszył. Nie miałem wyjścia: w dwóch słowach wyjawiłem cel mojej wizyty. Geerd zawahał się, ale po chwili szeroko uśmiechnął:

– Jadę do przyjaciół za miasto na obiad. Oni widzieli u mnie twoje obrazy i podobały się. Podwieź mnie, zrobimy im prywatny pokaz.
Duży wiejski dom, z wypielęgnowanym ogrodem na tyłach. Gospodarze przyjęli mnie ze zrozumieniem, mój strój i chyba już niemodne przeciwsłoneczne okulary biorąc za artystowską ekstrawagancję. Obiad, a raczej kolacja miała się zacząć pod wieczór. Geerd wspomniał, że mam ze sobą obrazy, co nie wzbudziło większego zainteresowania. Zostając tu dłużej mogłem niewątpliwie spędzić miły wieczór, dobrze zjeść, co ostatnio nie zdarzało się często. Ale mogłem też stracić szansę sprzedania Talbota, co było moją ostatnią deską ratunku. Paul miał dom obok swojej firmy, ale nie mogłem przecież przyjechać w sobotę w nocy. Po krótkiej rozmowie z Geerdem, który stwierdził, że i tak nie ma jeszcze wszystkich gości, i po rozmowie z gospodarzami, ustawiłem obrazy na tarasie w ogrodzie i ruszyłem do Paula.

Właśnie zamykał firmę. Wypiliśmy kawę, pokazałem Talbota, pogadałem z jego żoną o filmach i na tym miała się moja niespodziewana wizyta skończyć, gdy Paul przypomniał sobie, że ma klienta, który już raz od niego kupił Talbota. Złapał za telefon, pogadał chwilę i zapisał adres na kartce.

– Jedź do niego, czeka na ciebie.

Błądziłem asfaltowymi wiejskimi drużkami, bo w Belgii wiejskie drogi są lepsze niż katowicka, nie mówiąc o jedynej autostradzie Hitlera pod Wrocławiem (jest jeszcze autostrada Goeringa na Dolnym Śląsku, ale to inna bajka). Po godzinie chyba trafiłem. Facet miał bzika na punkcie samochodów, kochał Talboty, i swoją żonę, i dla niej go kupił. Pojechaliśmy na jazdę próbną, w samochodzie śmierdziało farbami, ona mówiła, że jak w nowym aucie. Umowę spisaliśmy u nich w kuchni, pieniądze liczyliśmy kilka razy, bo ciągle ktoś się mylił, a był to całkiem spory plik. Poprosiłem by mnie podwieźli do autobusu, który kursował główną drogą do miasta.

Odetchnąłem z ulgą dopiero siedząc już w autobusie. Miałem pieniądze, co prawda w kopercie, którą niezdarnie trzymałem razem z paszportem, dokumentami, kluczami, okularami bez sensu przeciwsłonecznymi – zapadł już zmrok, i kilkoma innymi drobiazgami, które zawieruszyły się w samochodzie. Nie miałem samochodu, w dodatku gdzieś w okolicy miałem dziesięć obrazów i teczkę rysunków.

Do znajomych Geerda dotarłem dobrze po dziesiątej. Bankiet rozkręcił się, sam chętnie wypiłem kilka kieliszków, wyjadłem resztki z pańskiego stołu i wtedy pani domu rzuciło hasło „Aukcja”. Wystawiono dużą lampę na taras, ktoś rozłożył rysunki na stole na środku tarasu. Obrazy stały oparte o balustradę. Wdałem się rozmowy o moich pracach: a co to, a po co, którędy. Wygłosiłem płomienną mowę o wolności artysty, o odrzuceniu ustalonych hierarchii, o odzyskanym, jakby wczoraj, prawie do ustanawiania własnych kryteriów wartości. Popijając whisky zaznaczyłem, że to prawo do wolności winno być wykorzystane do poszukiwania prawdy, jaką sztuka ma wyrażać. Muzyka grała głośno, a mnie się wydawało, że właśnie tu i teraz tę prawdę o sztuce odnajduję, i potwierdzam jej istnienie w moich pracach.

Po godzinie okazało się, że prawie wszystko co przywiozłem zostało sprzedane. Niewielkie płótno z naklejonym napisem „this is a duty of an artist to paint one painting daily” (obowiązkiem artysty jest namalować jeden obraz dziennie) podarowałem Geerdowi. 
Nie wiem doprawdy skąd oni mieli aż tyle gotówki przy sobie, a może to tylko dla mnie było „aż tyle”. Tak czy inaczej część pieniędzy za obrazy dostałem od ręki, resztę miał mi dostarczyć Geerd później. Nie uwierzycie, ale pliki pieniędzy, pospinane gumką, wsadziłem, sorry, w majtki, bo gdzie je miałem wsadzić? Było około drugiej, gdy dotarłem do dworca w Ypres. Był zamknięty. Okazało się, że pociągi w nocy nie kursują, główna trasa przebiega przez Kortrijk, jakieś 30 kilometrów dalej, i tylko stamtąd mogę się w nocy dostać do Antwerpii. Najbliższy pociąg odchodził o piątej rano.

Była ciepła letnia noc, poszedłem na spacer, znalazłem bar, połaziłem po pustym mieście, przemęczyłem się nad kolejnymi filiżankami kawy do rana.

Do Antwerpii dotarłem przed ósmą. Była niedziela.

Ruszyłem do Louisa. Oddałem dług, pogadaliśmy.

Czułem się kiepsko.

– Masz tyle forsy, odniosłeś sukces. Z czym masz problem?

Dotarło do mnie, że tam, na tarasie, popijając whisky, robiłem to samo, co ten facio sprzedający idiotom Wołgi potrząsając złotym zegarkiem.

– Shit – to wszystko co miałem do powiedzenia.

* * *

Przyjechali kumple z Londynu i zaproponowali wyprawę do Francji. Najpierw wystawa w Valenciennes, potem na jakiś bankiet do Capbreton. Wiocha na końcu świata, o której nigdy nie słyszałem, no i oczywiście po drodze Paryż. Waham się, bo nie mam wizy francuskiej. Nie mam też angielskiej, poprzednia się skończyła, a gdy wystąpiłem o nową, w ambasadzie w Brukseli, pan konsul odmówił. Mówiłem mu, że chcę jechać do Londynu na wakacje. Nie uwierzył, skurwiel. I poradził, żebym po brytyjską wizę pojechał do Polski. Sam se jedź, pomyślałem.

Louis mówi: – Skoro nie mogłeś do Londynu, jedź do Paryża, skoro już jesteś taki dziany. Loaded, mówi Louis.
Kolesie mówią, że wystawa w Valenciennes, na której otwarcie mają zresztą zaproszenia, jest na terenie jakiegoś pałacu pod miastem, przy samej granicy belgijsko – francuskiej i możemy tam przejść przez ogród i pole. Wiza niepotrzebna.

* * *

… i tam, w Biarritz, wpadłem na świetny pomysł. Kupiłem pocztówkę z trzema panienkami wypinającymi tyłki na plaży i wysłałem panu konsulowi brytyjskiemu w Brukseli z pozdrowieniami z wakacji.
Przy okazji podjąłem postanowienie: będę malował gołe dupy tak długo aż upadnie komunizm. Wtedy nie będę już potrzebował wiz.

* * *

W sprawie wizy do Londynu próbowała mi pomóc znajoma Stefana Knappa, której ojciec jest MP, Member of Parliament. Powiedziała, że pomysł z wysyłaniem brytyjskiemu konsulowi trzech gołych dup był kiepski, bo ci goście nie mają poczucia humoru, a pocztówka wyląduje w moich aktach w Home Office.

Ruscy wylądowali na księżycu Łunochodem, Amerykanie osobiście, a ja pocztówką z trzema gołymi dupami w aktach Home Office. Każdy ma taki podbój kosmosu na jaki go stać.

Znajoma Stefana Knappa przywiozła mi nowe gazety z Londynu. W The Times przeczytałem, że niedługo będą dostępne anteny do odbioru dowolnych programów telewizyjnych z nadajników na orbitach. Doszedłem do wniosku, że komuniści nie dadzą rady zagłuszyć sygnałów z kosmosu i komunizm upadnie, bo nie będzie mógł dalej kłamać. To znaczy będzie mógł, bo niczego innego nie potrafi, ale nikt tego nie będzie słuchał, bo obejrzy sobie wiadomości BBC. A ja nie będę musiał malować gołych dup do końca życia.

Wystawa do dupy, jeden obraz sprzedany
 

Mam swoją pierwszą wystawę. Mieszkam i pracuję u Louisa na piętrze, oddał mi na pracownię wolne mieszkanie. W euforii maluję piętnaście obrazów, każdy ma być następnym krokiem, rozumie się milowym. Nie jest. W noc przed otwarciem długo chodzę sam po galerii i widzę, że coś jest nie tak. Nad ranem widzę już dokładnie, że wystawa jest kiepska. Otwarcie jest uroczyste, przemawia pani profesor z Akademii, a ja wiem, że wystawa jest do dupy.

Ktoś kupuje jeden obraz. Taki, który dołożyłem w ostatniej chwili.

Jadę do Brukseli na spotkanie z facetem, którego mi ktoś polecił jako „successful salesman”. Wyobrażam sobie, że spotkam dystyngowanego marszanda, kiedyś w Londynie spotkałem niezwykle londyńskiego kolekcjonera plakatów. W barze czeka na mnie facio w kiepskim garniturku i nerwowo się rozgląda. Od czasu do czasu unosi rękę i demonstracyjnie potrząsa złotym zegarkiem. Mówi szybko, bez sensu. Jak się sam przedstawia, jest wybitnym sprzedawcą wszystkiego. Twierdzi, że do sprzedaży podchodzi naukowo i może z sukcesem sprzedać wszystko. Twierdzi, że może też sprzedawać obrazy, chociaż jak sam przyznaje, nigdy jeszcze tego nie robił. Ostatnio sprzedawał rosyjskie samochody Wołga.

– Jak?– pytam przez ciekawość, chociaż miałem zamiar już wyjść.

– Mówiłem klientom, że są solidne jak sowieckie czołgi… i lepsze od mercedesów.

Mój wytrzeszcz oczu wziął chyba za objaw zainteresowania, bo ciągnął dalej: – Jakbyś chciał, załatwię ci takie auto z lepszym wyposażeniem za niższą cenę. Ma solidne podwozie, wielki bagażnik, mógłbyś wozić dużo obrazów…

Już wiem na czym polega wybitność w sprzedawaniu czegokolwiek.

* * *

Mój kumpel Luc, właśnie skończył studia ekonomiczne, dostał pracę i jest entuzjastą biznesu. Siedzimy wieczorem u Acker Bilka na Hovestraat w Edegem i opowiadam mu o wybitnym salesmanie. Luc jest zdegustowany.

– Prawdziwy marketing nie polega na wciskaniu kitu, ale wydobywa ukryte ludzkie pragnienia. Pozwala ludziom lepiej zrozumieć, czego potrzebują.

– Wątpię. Była moda na obcisłe spodnie, była na luźne, dzwony. Teraz wraca na jeszcze bardziej obcisłe. Czy twoja nauka chce wydobyć moją ukryta potrzebę, żeby mnie cisnęło w jajka?

Luc próbuje protestować. Ale ja swoje: – Gdy marketing nie zdoła już nikogo przekonać do spodni ciasno luźnych, wymyśli spodnie z dziurami na dupie.

Luc protestuje. – Nikt przecież nie kupi dziurawych spodni…

– Kupi. Jeśli marketing ich przekona, że tak lepiej, a tłum facecików ze złotymi zegarkami wciśnie odpowiednią porcję kitu. Widziałeś kiedyś na ulicy Antwerpii Wołgę?

– Chyba tak – odpowiada Luc niepewnie.

– Następnym razem zapytaj właściciela, czy to lepsze od Merca, i czy do bagażnika mieści mu się krowa.

​

Cel malowania obrazu. Cel, pal!

​

Próbowałem odpowiedzieć sobie na pytanie, jak staje się obraz. Czas mija, kolejny rok, już studiuję malarstwo, jeszcze nie przestałem architektury, więc nadal nie wiem, czy będzie mi dane zaprojektować dom kultury, którego nikt nigdy nie wybuduje, czy namalować obraz łodzi podwodnej gotowej umknąć do stolicy światowego proletaryatu unosząc na swym pokładzie załogę KW w komplecie. W pozycji militarnie i politycznie jedynie słusznej, na leniuszka, czyli zanurzonej do peryskopowej.

​

Wojna polsko-polska zastaje mnie w gościnnej Antwerpii, gdzie postanawiam przeczekać. W domu armia czeka, w dziekanacie był osobiście pułkownik Rap ze Studium Wojskowego z biletem dla mnie do karnej jednostki w Nowym Mieście Lubawskim nad Pilicą, albo czymś takim. Kontakt z rodziną zapewnia Magda, koleżanka z ogólniaka, teraz w liniach KLM, przesyła do zaprzyjaźnionych Belgów pilne telegramy w stylu: „Zalecamy przełożenie turystycznej wizyty w Polsce na późniejszy termin”. Oni się nigdzie nie wybierali.

​

Akademia w Antwerpii zapewnia mi nieformalne wykształcenie, Louis, znajomy Belg, zapewnia dach nad głową, który z czasem zamienia się w moją pierwszą w życiu pracownię. Poprzez kumpla, Marka Sadowskiego, poznaję Stefana Knappa i szybko się zaprzyjaźniamy. Jest artystą nieznanym w Polsce. Był pilotem RAF-u, studiował malarstwo w Londynie, o którym opowiada nieskończenie i fantastycznie, wymyślił technikę emalii na stalowych płytach, ale maluje też akryle na płótnie. Od niego dostałem pierwsze płótna do dużych formatów. Kupuje je w Belgii. Przyjeżdża wówczas do Antwerpii, zostawia mi jedną rolkę płótna i łazimy po knajpach. Farby, za jego pośrednictwem, kupuję w fabryce w Apeldoorn, w Holandii. Przy winie rozmawiamy o malowaniu obrazów. Opowiada o tym jak doszedł do własnej „szkoły”, jak działał z Salwadorem Dali, jak współpracował z największymi galeriami w Londynie i o tym, jak te galerie go niszczą od czasu, gdy zaczął sprzedawać sam, bez ich pośrednictwa. Zaprasza mnie na lunch do swojego belgijskiego klienta, właściciela wielkiej firmy w Brukseli, która handluje rybami, a raczej wykwintnymi frutti di mare. Jemy coś co nie śmierdzi jak w wyszynku w Rucianem, a Stefan pokazuje swoje dwie nowe prace, a ten facet je kupuje. Po trzysta tysięcy franków sztuka. O kurcze!

Ja też już jestem malarzem, żyję ze swoich obrazów. Dokładnie: z obrazu. Sprzedałem pierwszy. Za pięćset franków.
Żeby nie było wątpliwości, mówimy o frankach belgijskich, nie francuskich.

Nie mogę się uwolnić od Knappowskiej koncepcji „szkoły”. Powiedziałem mu, że Malewicz walczył. Z materią obrazu, z sobą samym, z systemem, z całym światem. Aż wywalczył Czarny Kwadrat. Tam nie ma „szkoły”, jest walka o każdy krok do przodu, o każdą „barykadę”. Knapp się śmiał: „Dzisiaj nie ma barykad. Chcesz być malarzem, wypracuj swoja szkołę.”

– Ale ja nie chcę – odpowiedziałem. – Mam prawo szukać nie po to by znaleźć.

– Więc po co? – spytał.

– Choćby po to, by błądzić. By poznawać. Refleksja filozoficzna nad sztuką odkrywa, jak staje się prawda oraz, podobnie jak sama sztuka, odkrywa problemy, a nie udziela gotowych odpowiedzi w postaci formułek, szkół.

– Zadaniem i celem malarza jest namalować obraz. A nie zastanawiać się co jest prawdą. Prawda jest w obrazie.

– Jest, albo jej nie ma. Istnieją obrazy pozorne, które spełniają formalne warunki bycia sztuką, ale nią nie są.

– Kogo masz na myśli?

– Taki Sam Francis. Dripping, cieknie farba i niewiele z tego wynika.

Stefan wpatrywał się we mnie, odniosłem wrażenie, ze znudzeniem. Sączył powoli wino czerwone, poprosił o kolejna karafkę, a ja gadałem dalej:

– Malowanie obrazu jest opowiadaniem historii, zawsze jakiejś. Ja nie widzę u Francisa historii. Andy Warhol opowiada klarowne historie o sobie samym, opowiada je bardzo malarskimi obrazami świata, jaki widzi, który go otacza. Jest pejzażystą, takim facetem w berecie, z paletą w ręku, przenośnymi sztalugami i drewnianą skrzyneczką z farbami. Ustawia to wszystko i maluje z natury. Z punktu, w którym stoi, to co widzi. Ten punkt, to jak patrzysz i jak malujesz, jest swego rodzaju umową. Warhol niczym się tu nie różni od Corota. Maluje równie czyste pejzaże i opowiada tak realistycznie jak Courbet: o czymś, co widzi. Różnica pomiędzy Courbetem i jego kamieniarzami na polnej drodze, wiatrem zwiewającym liście z drzew na wsi u Corota a warholowskim krzesłem elektrycznym czy butelką coca-coli sprowadza się do sposobu obserwacji. Warhol używa mediów, gazet, telewizora, czyli manipulatorów informacją w skali przemysłowej.

​

Nieważny jest powód malowania obrazu, ważna jest prawda, droga do prawdy, jej poszukiwanie. Wszystko, czyli nic, może być pretekstem do namalowania obrazu. Wiek dwudziesty dał nam prawo do nieakceptowania ustalonych hierarchii, dał więc prawo do ustanawiania własnych kryteriów wartości. To prawo do wolności jest wykorzystywane do poszukiwania prawdy, jaką sztuka ma wyrażać. Doszliśmy jednak do punktu, w którym sztuka zastąpiła badanie rzeczywistości jej współtworzeniem. Nie zawsze jednak wszystko jest sztuką. Proces owego ustanawiania hierarchii wartości odbywa się na drodze umowy. Pytanie brzmi, kto z kim tę umowę zawiera. Artyście przysługuje prawo do powiedzenia: Ja się z wami tak nie umówiłem, w tych zawodach nie biorę udziału. Jest to umowa, co do pozycji: artysta ma prawo ukryć się za szybą, zza której obserwuje otaczający świat. Jeżeli jednak powiemy, że prawda jest w obrazie, należy też zadać pytanie, czy prawdziwym jest twierdzenie, że afirmacja dzieła sztuki dokonuje się poprzez samo jego zaistnienie? Sztuka o tyle przekazuje treść w niej zawartą, o ile zrozumiała jest umowa, według której funkcjonuje. Ja widzę uprawianie sztuki z zainteresowania światem i fascynacji magią samej sztuki, z ułomności tego, jak ten świat funkcjonuje, z obrony przed rzeczywistością, która chce nami zawładnąć. Sztuka jako czysta magia, wszechświat rzeczy najważniejszych i ostatecznych. Każdy obraz, każde dzieło sztuki jako próba opowiedzenia wszystkiego od początku, a malowanie obrazów jako podróż, z której się nigdy nie wraca. Każdy jest artystą – według Beuysa prowokuje pytanie jeżeli jestem, to co? Umowność hasła każdy jest artystą zostaje poszerzona o warunkowość pytania jeżeli jestem, to co? Jakie są konsekwencje tego, że jestem? A jeżeli jestem artystą, to co tym bardziej? Jakie są konsekwencje tego, że artysta jest? Z drugiej strony stwierdzenie każdy jest artystą zostaje zamienione w pytanie, czy i jak można go stworzyć. Czy sztuka po filozofii – według Koshutha – może prowadzić do rozważań o filozofii po religii, a dalej, do koncepcji sztuki po religii? Artysta stwórcą siebie samego? Jak daleko sięga możliwość kreacji i kiedy przestaje ona być prowokacją? I czy wówczas sztuka jeszcze istnieje, a jeżeli tak, to czy w ogóle ma jeszcze sens?

Sporo już wypiliśmy, ja szybciej piłem, szybciej mówiłem i wydawało mi się ze szybciej myślę.  I wtedy Stefan spytał:

– Znasz Sama Francisa?

Zamurowało mnie.

– Bo ja tak. Poznałem go w Kalifornii. Też był pilotem, latał w US Air Force, był ciężko ranny. Wiele lat leżał w szpitalu i tam zaczął malować. Powstrzymaj się od komentarzy na jego temat, OK?

Wycelował we mnie palec. Cel. Pal!

I, trochę chyba znudzony, cicho powiedział:

– Pif, paf.